مختصري از موقعيت جغرافيايي استان آذربايجان شرقي و شهرستان تبريز

 

ويژگي هاي اقليمي و مختصات جغرافيايي

محدوده اي از ايران اسلامي كه با حدود 46929 كيلومتر مربع نام آذربايجانشرقي بخود گرفته است، در گوشه شمالغرب فلات ايران قرار دارد. رود ارس، حدود شمالي آن را با جمهوري هاي آذربايجان، نخجوان و ارمنستان مرتبط و رود قطور و آب هاي درياچه اروميه، حدود غربي آنرا با استان آذربايجان غربي همجوار مي كند.

در جنوب، كشيدگي رشته كوه ها، دره ها، جلگه ها و دشت ها باعث پيوستگي استان با آذربايجان غربي و زنجان مي شود. در شرق دره رودخانه دره رود و كوه هاي سبلان و چهل نور و گردنه صائين و رود قزل اوزن در جنوب اين خطه را از استان اردبيل جدا مي سازد.

از نظر مختصات جغرافيايي، مدارهاي َ26 و ْ39 و َ45 و ْ36 شمالي منتهي اليه شمالي و جنوبي، و نصف النهارات 5 و ْ45 و َ22 و ْ48 منتهي اليه غربي و شرقي استان را مي پوشاند.

توپوگرافي منطقه، يكي از عوامل مهم آفرينش ويژگي هاي اقليمي آذربايجان شرقي و عامل اصلي تنوع در آن مي باشد. ارتفاع و تغييرات آن و جهت گيري رشته كوه ها در برابر جريانات هوايي، عوامل توپوگرافيك شكل يابي كليمايي يك منطقه است. استان آذربايجانشرقي از تنوع اقليمي قابل توجهي برخوردار است؛ به طوري كه در 50 روز از سال شاهد يخبندان و در گرمترين ساعات روز ماه هاي گرم تابستان در برخي مناطق، درجه حرارت بالاي 40 درجه سانتيگراد است. ميزان نزولات جوي در استان به طور متوسط از 250 الي 600 ميلي متر در نوسان مي باشد.

سيماي استان از هفت واحد كوهستاني و دره ها و جلگه هاي ميان آنها مي باشد كه عبارت از: قره داغ، ميشو و مورو، قوشاداغ، سبلان، سهند، بزقوش و تخت سليمان است. شمالي ترين و بزرگترين اين واحدها رشته كوه قره داغ مي باشد.

رودخانه اجي چاي با طول 260 كيلومتر از ارتفاعات سبلان و دامنه هاي سهند سرچشمه مي گيرد. رودهاي وركش صوفيان، دريان، اسكو نيز از رودهاي حوضه اين استان است.

رود ارس در محدوده آذربايجان شرقي توسط 18 رودخانه كوچك و بزرگ كه از چند كيلومتر تا 280 كيلومتر طول دارد تغذيه مي شود و با 3367 ميليون متر معكب آبدهي سالانه، پرآبترين رود استان به شمار مي آيد. آب و هواي آن در تابستان بسيار معتدل و در زمستان نسبتا سرد است. ميانگين بارندگي شهر تبريز به طور متوسط 270 ميليمتر مي باشد.

استان آذربايجان شرقي داراي 16 شهرستان است كه عبارتند از: آذرشهر، اسكو، اهر، بستان آباد، بناب، تبريز، جلفا، سراب، شبستر، كليبر، مراغه، مرند، ملكان، ميانه، هريس، هشترود.

مركز استان آذربايجان شرقي شهر تبريز است كه وسعتي در حدود 11800 كيلومتر مربع دارد. درباره بنا و وجه تسميه شهر تبريز حمدالله مستوفي و ياقوت حموي مي نويسند:

بناي تبريز از زبيده، زن هارون الرشيد است. وي به بيماري تب نوبه مبتلا بوده، روزي چند در آن حوالي اقامت كرده و در اثر هواي لطيف و دل انگيز آنجا بيماري زبيده زايل شده، فرموده شهري در آن محل بنا كنند و نام آن را (( تب ريز))  بگذارند.

قديمي ترين ذكر نام تبريز را در كتيبه سارگن دوم پادشاه اشور خواهيم يافت.

يشينه تاريخي و اثار باستاني

آثار باستاني استان عبارتند از: كليساي استپانوس، پل دختر، ارك عليشاه، بازار تبريز مسجد جامع تبريز، مسجد جامع مرند، قلعه بابك، مسجد كبود ( فيروزه اسلام)، مقبره  الشعراء ( آرامگاه خاقاني شيرواني، شهريار، اسدي طوسي، همام تبريزي و...)، سنگ بسم ا..، موزه آذربايجان، عمارت ايل گلي، برج شهرداري تبريز. شهر تبريز داراي مدرسه علوم اسلامي به نام مدرسه علوم اسلامي وليعصر مي باشد كه در آن طلاب زيادي به امر تحقيق و تحصيل مشغول هستند. علاوه  برآن، مدرسه علوم طالبيه تبريز از ديرباز به امر پرورش افراد روحاني اشتغال داشته، زير نظر حوزه علميه قم فعاليت مي نمايد. بناي اين مدرسه يكي از شاهكارهاي هنري متعلق به قرن 10 هجري قمري است. اين مدرسه زيبا در بازار مسجد جامع و در نزديكي مسجد جامع تبريز واقع گرديده است.

جاذبه هاي توريستي و علمي و مذهبي تبريز عبارتند از: بازار زيباي تبريز كه بيش ازده ها تيمچه و راسته است. مدارس قديمي تبريز، مثل مدرسه اكبريه، مدرسه جعفريه، مدرسه حاج صفرعلي، مدرسه خواجه علي اصغر، مدرسه صادقيه، مدرسه طالبيه، مدرسه ظهريه و ... مساجد تبريز مثل مسجد استاد شاگرد، مسجد جامع، مسجد كبود( فيروزه اسلام )، مسجد عليشاه ( ارك عليشاه )، مقبره الشعراء، كه  شعراي نامداري مانند اسدي طوسي، قطران تبريزي، خاقاني شيرواني، ظهير الدين مازاني، همام تبريزي، لساني شيرازي و سيد محمد حسين شهريار در آنجا مدفون هستند.

وضعيت اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي استان و شهرستان

از نظر وضعيت اشتغال در منطقه بايستي به اشتغال در مناطق شهري و روستايي اشاره نمود. طبق سر شماري سال 1375 درصد شاغلين و بيكاران در كل جمعيت استان، به تفكيك نقاط شهري و روستايي عبارتند از: ميزان شاغلين26% در مناطق شهري و 28% در مناطق روستايي و ميزان بيكاري درمناطق شهري 2% و در مناطق روستايي 2/1%.   

صادرات غير نفتي، وضع كشاورزي، توليدات منطقه:

استان آذربايجان شرقي از نظر صنايع نيز پيشرفت قابل ملاحظه اي يافته است. براي مثال: وجود شهرك هاي صنعتي در اطراف تبريز، باعث رونق صنعت در اين استان گرديده است. وجود كارخانه هاي  عظيم تراكتورسازي، ماشين سازي، ليفتراك سازي و پمپ سازي ايران و... اين استان را به يكي از قطب هاي مهم صنعت كشور بدل ساخته است. علاوه بر اين صنايع، وجود صنايع زيباي دستي در تبريز نيز بسيار چشمگير است. مثال:

صنعت زيباي فرشبافي در استان و تبريز رونق  فراوان يافته و عمده ترين صادرات غير نفتي استان را صادرات فرش بخود اختصاص داده است. اين صنعت زيبا كه از ازمنه قديم در اين استان و شهر تبريز بعنوان يك هنر مطرح بوده است اكنون با آميخته شدن به صنعت، به يك هنر جاودانه ملي بدل گرديده است، بنحويكه فرش استان به كشورهاي پيشرفته از جمله: المان، فرانسه، ايتاليا، انگليس و... صادر مي گردد.

معادن موجود دراستان نيز باعث غناي استان ازنظر وجود منابع عظيم خدادادي كرده است.

وجود معدن مس سنگون در شهرستان اهر، وجود سنگ هاي سيماني درشهرستان صوفيان و تعداد ديگري از معادن ديگر باعث توجه صنعتگران و زمين شناسان به اين منطقه از كشور پهناورمان گرديده است.

صادرات غير نفتي استان در وهله اول فرش و بعد خشكبار، ميوه جات عسل و چرم مي باشد. وضع كشاورزي استان به سبب وجود آب و هواي معتدل تابستاني و نيز مراتع و باغات، ميوه هاي مختلف تنوع خاصي را به خود گرفته است. به نحوي كه بيشترين محصول استان در وهله اول گندم و جو و در مرحله بعد تخم افتابگردان و ذرت مي باشد. محصول ميوه نيز در استان متنوع مي باشد؛ انگور ( در بيش از 12 نوع مختلف )، سيب، گلابي، هلو، زردالو، گيلاس، البالو از جمله محصولات ميوه استان مي باشد. استان از نظر وضع توليد صيفي جات و سبزي جات نيز پررونق است.

محله هاي تبريز

خانه مشروطه ( محله راسته كوچه ) :

يادگاري گرانقدر از انقلاب مشروطه خانه و موزه مشروطه در محله راسته كوچه است. خانه مشروطه واقع در محله قديمي راسته كوچه از ابنيه تاريخي دوره قاجار است كه تاريخ بناي آن به سال 1245 شمسي مي رسد. باني اين خانه مرحوم حاج مهدي كوزه كناني از بازرگانان خوشنام تبريزي بود كه به پاس خدمات و مجاهداتش در انقلاب مشروطيت به لقب (ابوالمله) از او ياد شده است. مرحوم كوزه كناني حامي بزرگ نهضت ازاديخواهي مردم آذربايجان در آن روزهاي سخت و سرنوشت ساز بود كه حتي خانه شخصي خود را نيز به عنوان پايگاهي مطمئن در اختيار مجاهدين مشروطه قرار داد. پنجره هاي زيباي ارسي نمايي جلوه انگيز و محتشم به بنا بخشيده است.

نظر به جايگاه شهر تبريز در پيروزي انقلاب مشروطيت و نقشي كه خانه كوزه كناني يا خانه مشروطه در اين نهضت بزرگ ايفا كرده است سازمان ميراث فرهنگي كشور موزه مشروطه را در سطح ملي در همين خانه داير نموده است. بنابراين از سال 1375 با تبديل بخش هايي از بنا به موزه اسناد، تصاوير و يادگارهاي با ارزشي از دوران مشروطه و رهبران اين انقلاب در آن نگهداري مي شود.

از مهمترين اسناد و اموالي كه در موزه مشروطه وجود دارد مي توان به تپانچه كمري ستارخان، قلمدان و عينك و دستخط شهيد ثقه الاسلام، دفترچه هزينه هاي نهضت مشروطه به قلم حاج مهدي كوزه كناني، مهر انجمن هاي انقلابي آذر بايجان، فرش و تابلو فرش هاي مشروطه، اقسام مجلدات و روزنامه هاي دوران انقلاب مشروطه و ... ياد كرد. در اين موزه تنديس هايي از شخصيت ها و مجاهدين صدر مشروطيت همچون ستارخان، باقرخان، ميرزامهدي كوزه كناني، حسين خان باغبان، علي مسيو، شهيد ثقه الاسلام، جهانگير خان صور اسرافيل، ميرزا ابراهيم اقا صبا، ميرزا اسماعيل نوبري و ... به نمايش گذاشته شده است و تصاوير بسيار تاريخي و قيمتي از دوران انقلاب مشروطه زينت بخش ديوارهاي اين خانه تاريخي مي باشد.

جبه خانه (محله چارمنار ):

در تبريز قديم، در روزگاري كه مركز شهر، عمارت تاريخي و قديمي عالي قاپو يا شمس العماره و مقر وليعهدهاي قاجار بود در اين شهر هرگز خياباني به معنا و مفهوم امروزي وجود نداشت به جز كهنه خيابان در مقابل مسجد كبود و بازارچه مسجد كبود و همچنين خيابان دوره شاه صفي در محله خيابان و بافت اصلي، بقيه محلات را گذرها، ميدان ها و كوچه ها تشكيل مي دادند.

در اين رابطه مهمترين مسئله در دوره قاجار، حفظ امنيت در محدوده كاخ عالي قاپو بود. بنابر اين اكثر عمارات دولتي، موسسات، ادارات امنيتي و شهرباني ( قلعه بيگي ) در حول و حوش كاخ قرار داشتند. به تبع اين امنيت، در محدوده مقر وليعهد، منازل اكثر علما، بازرگانان، اعيان و مالكان چون كوي حرمخانه، مجتهد، امام جمعه، محله ششگلان، چار منار، راسته كوچه، مجيد الملك و ... از امنيت حاكم بر اين محدوده مركز شهر بهره مند مي شدند. از مكان هايي كه ضروري بود در جوار مقر درباريان باشد، اداره اسلحه خانه، انبار لباس و مركز تداركات و تجهيزات ماموران دولتي و قزاق ها بود كه آن را ( جبه خانه ) مي ناميدند. جبه، اسلحه و لباس اهني و جبه خانا به معناي محل نگهداري اسلحه و سوروسات جنگي، اسلحه خانه، قورخانه و جبه خانه بود.

جبه خانه در محل امروزي اداره دارايي قرار داشت. در اين مكان، انواع و اقسام اسلحه سبك، لباس و تداركات نظاميان و قواي نظميه ( شهرباني) و امنيه ( ژاندارمري) نگهداري مي شد و بيشتر مورد استفاده مسئولان امنيتي شهر قرار مي گرفت. اين مكان در سال 1325 شمسي جهت احداث كاخ رياست جمهوري پيشه وري، رهبر فرقه دموكرات تخريب شد و سه طبقه نيز از اين كاخ ساخته شده بود. قواي فرقه دموكرات در 21 آذر 1325 از قواي دولتي شكست خورده، از بين رفتند و همان سه طبقه كاخ مزبور در سال 1326 به اداره دارايي تبريز واگذار شد و تا امروز هم در همان مكان اداره دارايي و امور اقتصادي مستقر مي باشد.

نصف راه ( محله كوچه باغ _ خطيب ) :

يكي از معروفترين و قديمي ترين ميدان ها و چهار راه هاي شهر تبريز، ميدان نصف راه است كه اخيرا" به نام ميدان جهاد ناميده شده و بزرگترين و جالب ترين پل هوايي و زيرگذر شهر در زمان شهردار وقت اقاي فتح الهي (سال 1381 )، به نام پل ستار خان در آن محل احداث گرديده است.

در مورد نصف راه و اينكه چرا اين ميدان را به اين نام مي نامند بايد ياد اوري كرد كه مسافت بين ايستگاه راه اهن ( واغزال) تا قونقا باشي در اين ميدان به نصف مي رسد ولي در اصل اين نام مربوط مي شود به زماني كه براي اولين بار در تبريز، وسيله ارتباطي و حمل و نقل، قطار شهري (قونقا) را دايركردند و رانندگان (سوروجي) قونقا، در مسافت بين قونقاباشي و ايستگاه راه اهن در نصف راه توقف كرده، هم تعدادي از مسافران پياده شده و هم كرايه ها را جمع مي كردند. گويا از قونقا باشي تا نصف راه يك بليط و از نصف راه تا ايستگاه راه اهن هم كرايه ديگري داشت.

امروز ميدان نصف راه از طريق خيابان ازادي (سرلك سابق) به محلات جنوبي شهر و از طريق خيابان جهاد و آذربايجان به محلات اخوني، حكم اوار، گاميشاوان، قره اغاج، لوكزه، ترمينال مرند، شبستر، فرودگاه بين المللي تبريز و اتوبان پاسداران راه ارتباطي دارد و همان خيابان قديم راه اهن در مغرب ميدان نصف راه، مركز شهر را به بزرگراه سنتو (ماشين سازي )، بلوار كارگر ( تراكتور سازي )، شهرك آخمقيه، ديزل آباد و پالايشگاه مربوط مي سازد.

داش قاپلي باغ ( محله يكه توكانلار ) :

يكه توكانلار به علت بزرگي دكانها در تنها محل ورودي دروازه شهر از مرند، به اين نام معروف شده است. در محدوده يكه توكانلار باغات آباد و حاصلخيز بسياري وجود داشت كه در سمت راست آن يك واحد اسيا وجود داشت. باغي هم بود كه درب ورودي ان از يك قطعه تخته سنگ ساخته شده بود و به باغ داش قاپلي شهرت داشت. قسمتي از اين باغات، املاك شخصي اقليت ارآمنه بود كه از طرف اداره كل بازرگاني به انبار اهن الات تبديل گرديد. سپس اراضي اين منطقه را به آپارتمان هاي 29 بهمن كه در سمت چپ جاده يكه توكانلار به سوي فرودگاه قرار دارند اختصاص دادند.

محله لاله ( روستاي لاله ) :

پارك بزرگ و طبيعي لاله در جنوب غربي تبريز، در كنار اتوبان تبريز _ تهران واقع بوده كه باغات با صفا، سبزه زارها و كشتزار هاي معروف آن شهرت خاصي داشته اند.

لاله يك روستا و هم يك محله در حاشيه تبريز بوده و اكنون هم از محلات معروف شهر تبريز است. در كتاب تاريخ تبريز تا پايان قرن نهم هجري در مورد محله لاله چنين نوشته اند: اين محله قريه اي در جنوب غربي شهر تبريز با باغ هاي دلگشا و آب هاي معدني سرشار است كه از شمال به باغات خطيب، از جنوب به باغات و مزارع راواسان، از غرب به جاده مراغه، رواسان، ديزل آباد و شهرك صنعتي تبريز و از مشرق به محله گزران ( گازران) محدود مي شود.

از ديگر محلات قديمي تبريز مي توان به محلات ششگلان، مهاد مهين، خياوان، مارالان، ليلاوا، دوه چي، باغشمال، نوبر، مقصوديه، صدر، بارون اواك و ... اشاره كرد.

موقعيت دانشگاه

ساختمان دفتر مركزي ( واقع در كوي ولي عصر (عج) ) و مجتمع آموزشي دانشگاه ( در جاده تهران ) در محدوده شرق تبريز، ساختمان دانشكده پزشكي و حقوق ( واقع در آباداني مسكن، جنب مجتمع ورزشي كوثر ) در محدوده جنوب تبريز و دانشكده كشاورزي و دامپزشكي نيز ( در جاده باسمنج، روبروي باغ يعقوب ) در جنوب شرقي تبريز واقع مي باشند.

كتابفروشي ها

در زمان حاضر بيش از 120 كتابفروشي در سطح تبريز فعاليت مي كنند همچون: علامه، فروزش، پيك دانش، انديشه، ايدين ( مولي )، ارك، احرار، سروش، مكتب اسلام، دانشمند، شمس و ...

موقعيت كتابخانه ها

طبق آخرين آمار 37 كتابخانه در سطح شهر تبريز داير است كه برخي از آنها از جمله كتابخانه ملي و تربيت در زمره قديمي ترين و كتابخانه مركزي در زمره بزرگترين كتابخانه هاي كشور محسوب مي شوند. كتابخانه هاي ولي عصر (عج)، اميرخيزي و پروين برخي ديگر از اين كتابخانه ها هستند.